सध्या केरळमध्ये 'मेंदू खाणाऱ्या अमीबा'ची (Brain-eating amoeba) चर्चा सुरू आहे, ज्यामुळे लोकांमध्ये भीतीचे वातावरण आहे. या दुर्मिळ पण जीवघेण्या संसर्गामुळे या वर्षी केरळमध्ये १९ जणांचा मृत्यू झाला आहे, तर अनेक रुग्ण रुग्णालयात दाखल आहेत.

हा अमीबा मानवी शरीरात नाकातून प्रवेश करतो आणि थेट मेंदूपर्यंत पोहोचतो, जिथे तो वेगाने वाढून मेंदूच्या पेशींना नष्ट करतो. या आजाराला अमिबिक मेनिंगोएन्सेफलायटीस (Amoebic Meningoencephalitis) असे म्हणतात.

मेंदू खाणारा अमीबा म्हणजे काय आणि तो इतका धोकादायक का?- या मेंदू खाणाऱ्या अमीबाचे शास्त्रीय नाव नेग्लेरिया फाउलेरी (Naegleria fowleri) आहे. हा एक 'मुक्त-जिवंत' अमीबा आहे जो साधारणपणे उबदार गोड्या पाण्याच्या स्रोतांमध्ये, जसे की तलाव, नद्या, गरम पाण्याचे झरे आणि काहीवेळा मातीमध्ये आढळतो.

संसर्ग कसा होतो?- हा अमीबा पिण्याच्या पाण्याने नव्हे, तर नाकातून शरीरात प्रवेश करतो. पोहताना किंवा नाक साफ करताना दूषित पाणी नाकात शिरल्यास संसर्ग होण्याची शक्यता असते.

तो मेंदूत काय करतो?- एकदा का तो नाकातून मेंदूत पोहोचला, की तो मेंदूच्या ऊती (tissue) खाण्यास सुरुवात करतो. यामुळे मेंदूमध्ये सूज (encephalitis) येते. मेंदूचे पोषक वातावरण त्याला वेगाने लाखो अमीबा तयार करण्याची संधी देते. यामुळे मेंदूचे कार्य झपाट्याने बिघडते.हा अमीबा सर्वत्र आढळतो का?

उत्तर: नाही, तो सर्वत्र आढळत नाही. तो फक्त उबदार गोड्या पाण्यात (तापमान ३०°C पेक्षा जास्त) वाढतो. तो थंड किंवा समुद्राच्या पाण्यात आढळत नाही. उष्ण हवामान असलेल्या ठिकाणी, विशेषतः अमेरिका, ऑस्ट्रेलिया आणि भारतासारख्या देशांमध्ये तो आढळू शकतो, पण संसर्ग होणे खूप दुर्मिळ आहे.

तो पिण्याच्या पाण्यात किंवा नळातून येऊ शकतो का?- सहसा नाही. पिण्याच्या पाण्याद्वारे हा अमीबा पोटात गेल्यास पोटातील आम्ल (ऍसिड) त्याला नष्ट करते. त्यामुळे पिण्याने कोणताही धोका नाही. तसेच, नळाच्या पाण्यावर योग्य प्रकारे प्रक्रिया (क्लोरीनेशन) केली जाते, ज्यामुळे हा अमीबा मरतो. मात्र, जर नळाचे पाणी नैसर्गिक स्त्रोतापासून (नदी, तलाव) येत असेल आणि त्यावर योग्य प्रक्रिया झाली नसेल, तर धोका असू शकतो.

गिझरमध्ये साठवलेल्या पाण्यात तो वाढू शकतो का?- गिझरमधील पाणी सामान्यतः ५०°C ते ७०°C इतके गरम असते, जे या अमीबासाठी योग्य नाही. हा अमीबा ४६°C पेक्षा जास्त तापमानात टिकू शकत नाही. मात्र, जर गिझरचे तापमान ३०°C-४०°C इतके कमी ठेवले आणि पाणी जास्त काळ साठवून ठेवले, तर ते धोकादायक ठरू शकते, खासकरून जर पाणी आधीच दूषित असेल.

संसर्गाची लक्षणे कोणती आहेत?- संसर्ग झाल्यानंतर १ ते ९ दिवसांत लक्षणे दिसू लागतात. यामध्ये डोकेदुखी, ताप, उलट्या आणि मान कडक होणे यांचा समावेश असतो. ही लक्षणे दिसल्यास तातडीने डॉक्टरांचा सल्ला घेणे आवश्यक आहे, कारण लवकर निदान झाल्यासच उपचाराची शक्यता असते.

उपचाराने तो बरा होऊ शकतो का?- हा आजार अत्यंत गंभीर आणि प्राणघातक आहे. एकदा तो मेंदूत पोहोचला की जगणे जवळजवळ अशक्य होते. काही औषधे आणि उपचार प्रभावी असू शकतात, परंतु यशाचे प्रमाण खूप कमी आहे. बहुतेक रुग्ण लक्षणे दिसल्यानंतर १ ते २ आठवड्यांच्या आत दगावतात.

यापासून बचाव कसा करावा?- उबदार गोड्या पाण्याच्या ठिकाणी पोहणे किंवा डुबकी मारणे टाळा. नाकातील सायनस स्वच्छ करण्यासाठी वापरले जाणारे पाणी (नेटी पॉट) नेहमी निर्जंतुक केलेले किंवा उकळलेले असावे. अशा ठिकाणी पोहताना नाकाचा योग्य प्रकारे बचाव करा. नेग्लेरिया फाउलेरी हा जरी दुर्मिळ असला तरी अत्यंत धोकादायक आहे. त्यामुळे, विशेषतः उष्ण हवामानात उबदार पाण्याच्या स्रोतांमध्ये काळजी घेणे महत्त्वाचे आहे.