कोकण... म्हणजे हिरवीगार झाडी, निळाशार समुद्र, शांत निवांत वाड्या आणि त्यासोबतच अनेक गूढ कथा आणि श्रद्धा! या कोकणाच्या मातीत 'राखणदार' नावाची एक अदृश्य पण तितकीच शक्तिशाली संकल्पना खोलवर रुजलेली आहे. 'राखणदार' म्हणजे केवळ एक शब्द नाही, तर ती कोकणातील लोकांच्या जीवनाचा अविभाज्य भाग आहे. चला, या अदृश्य पण जागृत शक्तीच्या अद्भुत जगात डोकावून पाहूया!
कोण आहेत हे राखणदार?
सोप्या भाषेत सांगायचं तर, राखणदार म्हणजे आपल्या घराची, वाडीची, शेतीची, अगदी संपूर्ण गावाचं रक्षण करणारी एक अदृश्य शक्ती किंवा ग्रामदेवता. ते अनेकदा आपल्या पूर्वजांचे आत्मे किंवा विशिष्ट नैसर्गिक शक्तींशी जोडलेले असतात. कोकणातील प्रत्येक वाडी किंवा घरामागे एक संरक्षक शक्ती उभी असते, असे मानले जाते आणि हीच शक्ती 'राखणदार' म्हणून ओळखली जाते.
स्वरूप: या राखणदारांचं कोणतंही विशिष्ट रूप नसतं. ते कधी झाडाच्या रूपात (उदा. पवित्र वड, पिंपळ, आंबा), कधी दगडाच्या रूपात, तर कधी केवळ एका अदृश्य अस्तित्वाच्या रूपात असतात. काही ठिकाणी त्यांना 'वनदेवता', 'क्षेत्रपाल' किंवा 'गावदेवी' च्या रूपातही पूजले जाते.
कार्य: त्यांचं मुख्य कार्य म्हणजे आपल्या क्षेत्राचं दुष्ट शक्तींपासून, वाईट नजरेपासून आणि संकटांपासून रक्षण करणं. घरात शांतता, समृद्धी आणि आरोग्य राखण्यासाठी ते मदत करतात अशी गावकऱ्यांची श्रद्धा असते.
श्रद्धा आणि परंपरा
कोकणातील लोक या राखणदारांवर निस्सीम श्रद्धा ठेवतात आणि त्यांच्याशी संबंधित अनेक परंपरा आजही जपल्या जातात.
नारळ आणि कोंबडं: जेव्हा एखाद्या घरात नवीन कार्य सुरू होतं, नवजात बाळ जन्माला येतं, किंवा एखादं संकट दूर होतं, तेव्हा राखणदारांना नारळ किंवा कोंबड्याचा नैवेद्य दाखवला जातो. नवस फेडताना अनेकदा कोंबड्याचा बळी देण्याची प्रथा आजही काही ठिकाणी पाळली जाते.
प्रार्थना: घरातून बाहेर पडताना किंवा लांबच्या प्रवासाला जाताना राखणदारांना मनोमन प्रार्थना करून आशीर्वाद मागितले जातात. "राखणदार पाठीशी राहा!" असे शब्द अनेकदा ऐकायला मिळतात.
नियम आणि भीती: राखणदारांच्या काही अदृश्य नियमांचं पालन न केल्यास वाईट गोष्टी घडतात अशीही एक भीती काही लोकांच्या मनात असते. त्यामुळे त्यांच्याबद्दल एक आदरयुक्त दरारा असतो.
जागृत स्थानं: अनेक वाड्यांमध्ये राखणदारांसाठी विशिष्ट जागा किंवा लहानशी देवडी असते. इथे नियमितपणे दिवे लावले जातात, धूप जाळला जातो आणि स्वच्छता राखली जाते.
आधुनिक काळात राखणदार
आजच्या धावपळीच्या आणि आधुनिक युगातही कोकणातील राखणदारांची संकल्पना टिकून आहे. शहरात राहणारे कोकणातील लोकही आपल्या मूळ गावाशी आणि वाडीच्या राखणदाराशी भावनिकरित्या जोडलेले असतात. सणावाराला किंवा महत्त्वाच्या कामाला ते आवर्जून आपल्या वाडीतील राखणदाराचं स्मरण करतात.
तरीही, काही ठिकाणी या श्रद्धा अंधश्रद्धेच्या नावाखाली टीकेचे धनी होतात. पण कोकणातील लोकांसाठी हा केवळ अंधविश्वास नसून, तो त्यांच्या सांस्कृतिक वारशाचा, निसर्गाशी असलेल्या त्यांच्या आत्मिक नात्याचा आणि पूर्वजांबद्दलच्या आदराचा एक भाग आहे.
माझा अनुभव (उदाहरणासाठी)
मला आठवतंय, लहानपणी जेव्हा आम्ही कोकणात आजोळी जायचो, तेव्हा आजी नेहमी घराच्या बाहेर पडताना एका आंब्याच्या झाडाखाली हात जोडून नमस्कार करायची. "हा आपला राखणदार, घरातून बाहेर पडताना आणि येताना नेहमी त्याला साकडं घाल," असं ती सांगायची. एकदा रात्री खूप मोठा पाऊस आला आणि झाडं पडायला लागली. तेव्हा आजीने परत त्याच आंब्याच्या झाडाकडे बघून "राखणदारा, आमच्या घराचं रक्षण कर!" अशी प्रार्थना केली. आणि खरंच, आमच्या वाडीत कोणतंही नुकसान झालं नाही, पण बाजूच्या वाडीत झाडं पडली होती. हा अनुभव आजही माझ्या मनात कोरला गेला आहे.
कोकणातील राखणदार ही केवळ एक पौराणिक कथा नाही, तर ती कोकणच्या मातीतील लोकांच्या श्रद्धेचं आणि निसर्गाशी असलेल्या त्यांच्या अतूट नात्याचं प्रतीक आहे. ही अदृश्य शक्ती त्यांना आधार देते, भयमुक्त ठेवते आणि एकत्र बांधून ठेवते.
तुम्हीही कोकणातून असाल किंवा तुम्हालाही राखणदारांबद्दल काही अनुभव किंवा माहिती असेल, तर कमेंट्समध्ये नक्की शेअर करा!
सचिन यशवंतराव
