कुडाळ : छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या काळात मराठा साम्राज्याचा अविभाज्य भाग असलेली मोडी लिपी पुन्हा एकदा जनसामान्यांपर्यंत पोहोचवण्यासाठी कुडाळ येथील मराठा समाज हॉलमध्ये एका विशेष प्रदर्शनाचे आयोजन करण्यात आले होते. या प्रदर्शनातून मोडी लिपीचे महत्त्व, तिचा इतिहास आणि वर्तमानकाळातील तिची गरज अधोरेखित करण्यात आली. शिवाजी महाराजांचा भाषा आणि संस्कृती संवर्धनाचा दूरदृष्टीकोन शिवाजी महाराजांनी केवळ साम्राज्याचा विस्तारच केला नाही, तर मराठी भाषा आणि संस्कृतीच्या संवर्धनासाठीही महत्त्वपूर्ण पाऊले उचलली. त्यांच्या काळात मराठी भाषेसोबतच मोडी लिपीचाही मोठ्या प्रमाणावर वापर केला गेला. अनेक ऐतिहासिक कागदपत्रे आणि पत्रव्यवहार मोडी लिपीतच आढळतात.
प्रदर्शनात मांडलेल्या माहितीनुसार, शिवाजी महाराजांनी यवनी शब्दांचा संस्कृतीतील शिरकाव थांबवण्यासाठी आणि आपल्या संस्कृतीचे रक्षण करण्यासाठी संस्कृत भाषेला प्रोत्साहन दिले. 'राज्य व्यवहार कोश' या ग्रंथाची रचना याच विचारातून झाली, ज्याची भाषा संस्कृत होती. शाहजीराजांची राजमुद्रा पर्शियन लिपीत असली तरी, शिवाजी महाराजांनी ती देवनागरी लिपीत बदलून स्वभाषेविषयीचा अभिमान दाखवला. मराठी भाषेच्या उत्क्रांतीची खरी सुरुवात महाराजांच्या काळातच झाली, ज्याचा परिपाक म्हणून आज मराठीला अभिजात भाषेचा दर्जा मिळण्याची चर्चा सुरू आहे, असे प्रदर्शनात नमूद करण्यात आले.
मोडी लिपीचा वापर आणि तिचे महत्त्व
शिवाजी महाराजांचे अनेक पत्रव्यवहार आणि दस्तऐवज मोडी लिपीतच होते. गडांच्या दुरुस्तीसाठी वार्षिक बजेटसारख्या नोंदीही मोडी लिपीतील पत्रांमध्ये आढळतात. त्या काळात गड-किल्ले दुरुस्त करण्यासाठी वार्षिक १ लाख ७५ होण रुपयांची तरतूद केली जात असे, अशी माहिती प्रदर्शनात देण्यात आली. महाराजांचा इतिहास समजून घेण्यासाठी मोडी लिपीतील हे दस्तऐवज अत्यंत महत्त्वाचे ठरतात.
शिवाजी महाराजांच्या काळात मोडी लिपीला प्रामुख्याने महत्त्व प्राप्त झाले असले, तरी पेशव्यांच्या काळात तिचा अधिक विकास झाल्याचे दिसून येते. या प्रदर्शनात त्या काळात वापरले जाणारे बोरू, टाक, पेन यांसारखी लेखन साधने आणि ताम्रपटही ठेवण्यात आले होते, ज्यामुळे प्रेक्षकांना भूतकाळातील लेखन परंपरेची अनुभूती मिळाली.
इंग्रजांनीही ओळखले महत्त्व, पण स्वातंत्र्यानंतर दुर्लक्ष
विशेष म्हणजे, इंग्रजांनीही भारतात आल्यानंतर मोडी लिपीचे महत्त्व ओळखले. त्यांना व्यापार शिकण्यासाठी आणि स्थानिक व्यवहारांसाठी मोडी लिपी शिकणे आवश्यक वाटले, त्यामुळे त्यांनी भाषांतरकारांना कामावर ठेवले आणि ही लिपी आत्मसात करण्याचा प्रयत्न केला.
परंतु, भारताच्या स्वातंत्र्यानंतर, १९५७ साली मोडी लिपीचा वापर अधिकृतरित्या बंद करण्यात आला. ज्या लिपीला शिवाजी महाराजांनी विशेष महत्त्व दिले, इंग्रजांनीही जिचे महत्त्व ओळखले, तीच लिपी कालांतराने दुर्लक्षित झाली, यावर प्रदर्शनात खेद व्यक्त करण्यात आला.
मोडी लिपी संवर्धनाची आजची गरज
आजही महाराष्ट्रात आठ कोटींहून अधिक कागदपत्रे मोडी लिपीत लिहिलेली आहेत. या ऐतिहासिक दस्तऐवजांचे वाचन आणि भाषांतर करण्यासाठी मोडी लिपीचे ज्ञान असणे अत्यंत आवश्यक आहे. आपला समृद्ध इतिहास समजून घेण्यासाठी आणि तो पुढच्या पिढीपर्यंत पोहोचवण्यासाठी मोडी लिपीचे संवर्धन करणे ही काळाची गरज आहे, असे या प्रदर्शनाच्या आयोजकांनी सांगितले. या प्रदर्शनामुळे मोडी लिपीबद्दलची जागरूकता वाढण्यास निश्चितच मदत होईल, अशी आशा आहे.
