सावंतवाडी : दशावतार आणि यक्षगान लोककला स्वतंत्र आहे. या कलेला मान्यताप्राप्त दर्जा मिळाला आहे. या पार्श्वभूमीवर यक्षगान मराठी भाषा संवादात सादरीकरण आणि दशावतार पुस्तक प्रकाशन उद्या शनिवारी राजवाड्याच्या पटांगणावर होणार आहे.
लोकस्वभाव, लोकप्रवृत्ती, लोकसंघर्ष इत्यादींचे नाट्यात रूपांतर होते तेव्हा ती लोककला बनते. इथे लोक याचा अर्थ समूह असा घेतला जाऊ शकतो. जिथे कधी समूहमनाशी समूहाने नाते जोडण्याची, संवाद साधण्याची गरज भासते तिथे लोककला उदयाला येते, रूजू होते. समूहाने समूहाच्या मनोरंजनासाठी, त्याच्या उद्बोधन व उत्थानासाठी, एकमेकांना जाणून घेण्यासाठी नाट्याचा आश्रय घेतला असता जे काही दिसू लागले त्यालाच आपण लोककला म्हणू लागलो.
महाराष्ट्राच्या सागरकिनाऱ्यावरील दक्षिण कोकणाचा भाग असलेल्या सिंधुदुर्ग जिल्ह्यातील 'दशावतार' आणि कर्नाटकाच्या सागरकिनाऱ्यालगतचा दक्षिण कन्नडा, उडुपी व उत्तर कन्नडा जिल्ह्यामधून प्रचलित असलेले 'यक्षगान' या अशाच लोककला होत.
दशावतार ! राबणाऱ्या माणसांची लोककला। सुंदर परंतु तितकाच रांगड्या अभिनयासह लोककलेच्या साऱ्या छटांसहित प्रकट होणारा, अत्यंत लोभसवाणा वाटावा असा लोकरंगभूमीवरील एक खेळ होय. खेडोपाडीच्या कष्टकरी, श्रमजीवी माणसांच्या संस्कृतीतून उदयाला आलेली, माणसाच्या अंगी असलेल्या शक्ती, बुध्दी अन् दुर्दम्य इच्छाशक्ती यांचा पुरस्कार करणारी ही कला होय. सत्याचा जय व असत्याचा पराजय हे दशावताराचे मुख्य सूत्र। लहानथोर, गरीब-श्रीमंत, जातपात इत्यादी संकुचित विचारांना इथे थारा नाही. शास्त्री पंडितांनी पोथ्या-पुराणातील दाखले द्यावेत, त्यातील आख्याने उलगडून दाखवावीत, आपले विचार मांडावेत आणि हे सारे दशावताराला आपल्या सादरीकरणासाठी योग्य व पोषक वाटले तर तेही स्वीकारावेत अशी ही परंपरा! शतकानुशतके चाललेला हा प्रवास होय!
उत्स्फूर्त संवाद हेच दशावताराचे प्रमुख वैशिष्ट्य रंगभूषाकार, वेशभूषाकार आणि आपली भूमिका रंगस्थळी सादर कशी करावी यासाठी सूचना देणारा दिग्दर्शक या कशाचीच आवश्यकता दशावतारी कलाकारांना नसते. तंत्राचा नेपथ्याचा अवडंबर नसतो. रंगस्थळी मध्यभागी ठेवलेले एक बाकडे हीच काय ती दशावतारी नाटकाची प्रॉपर्टी ! राजाचा महाल, लतावेलींनी बहरलेले उद्यान, इंद्राचा दरबार, युध्दभूमी इत्यादी सारे काही केवळ आपल्या संवादातून व्यक्त करीत त्याचा आभास प्रेक्षकांच्या नजरेसमोर उभा करण्याची ताकद त्यांच्याठायी असते. पायपेटी, पखवाज किंवा तबला आणि झांज (टाळ) ही संगीतासाठीची वाद्ये! सारे कसे साधे, सुटसुटीत, सहज उपलब्ध होईल असे! रामायण, महाभारत अथवा विविध पुराणांतर्गत कथानके वा घटनाशी प्रामाणिक रहात निरीक्षण, अनुकरण व बुजूर्ग कलाकारांच्या सूचना याआधारे दशावतारी कलाकार योग्य त्या तपशीलासह आपले संवाद सादर करतो. ते ही उत्स्फूर्तपणे ! त्याला जोड मिळत जाते अस्सल अभिनयाची! म्हणूनच दशावतारी खेळाला साचेबंदपणा न येता त्या कलाकृती जिवंत वाटतात. त्यांचा प्रत्येक खेळ त्याअर्थी प्रयोग ठरतो. भले कुणी त्याला प्रायोगिक, समांतर इत्यादि बिरूदे न लावेना का!
देव-दानवांची भव्य सृष्टी रंगस्थळी निर्माण करण्याची व त्यातून भाविक प्रेक्षकांच्या कल्पनाशक्तीला दिव्यलोकाकडे घेऊन जाण्याची किमया जशी दशावतारात आहे तशी ती कर्नाटकातील सागर किनाऱ्यालगतच्या प्रदेशातील यक्षगानातही आहे. दशावतार नि यक्षगानाची सैध्दांतिक बैठक एकच आहे. संवादातील उत्स्फूर्तपणा, अभिनयातील रांगडेपणा, तंत्र-मंत्र-नेपथ्य इत्यादींचा वापर न करण्याचा अट्टाहास जे दशावतारात आहे तसेच यक्षगानातही दिसून येते. दशावतारातील कलाकार स्वतःच रंगभूषा नि वेशभूषाकार असतो, तोच दिग्दर्शक नि लेखकाचीही भूमिका पार पाडतो. हे जे काही आहे ते दशावतारात नि यक्षगानांत सारखेच असते.
तर मग फरक आढळतो तरी कुठे? तो आढळतो त्यांच्या रंगभूषा नि वेशभूषेत! दिसून येतो त्यांच्या नृत्य व संगीतात. इंद्रधनुष्याचे सारे उत्कट व गहिरे रंग यातून साधलेली रंगभूषा नि वेशभूषा हे आहे यक्षगानाचे वैशिष्ट्य। गायन व वादन हा तर यक्षगानाचा प्राण तर नृत्य त्याचा आत्मा होय ।
कर्नाटकी, हिंदुस्थानी व काहीसे अपरिचित परंतु खास यक्षगान शैलीचे गायन ही त्याची खासियत. अभिनयाला पोषक असे हे अभिनेय संगीत असते.
स्वतंत्र असे यक्षगानाच्या पठडीतील नृत्य हे त्याचे आणखी एक वैशिष्ट्य होय. उत्कट अभिनेय संगीत, कथानकाशी सुसंगत असे नृत्य, इंद्रधनुष्याच्या रंगाशी स्पर्धा करणारी रंगभूषा व वेशभूषा, उत्स्फूर्त संवादाला साजेशी अभिनयशैली व देहबोली असा हा यक्षगानाचा माहोल असतो. तेव्हा यक्षगानातून दशावतार का दशावतारातून यक्षगान अशासारखे प्रश्न इथे उद्भवतच नाहीत. प्रत्येक लोककला एखाद्या भूप्रदेशाच्या अस्मितेतून तिचा रंग-गंध लेवूनच उदयाला येत असते. तिथल्या भौगोलिक, आर्थिक, सामाजिक नि सांस्कृतिक परिस्थितीनुरूप तिचे रंग-रूप ठरत असते.
या अशा गोष्टी लक्षात घेत सावंतवाडीच्या श्री पंचम खेमराज महाविद्यालयाच्या व्यवस्थापनाने महाविद्यालयांतर्गत केवळ कला नि लोककला विभाग सुरू नाही केला तर त्याच्या मुळाशी जात 'लोककला अध्ययन विभाग' सुरू करण्यात पुढाकार घेतला आहे. राजघराण्याच्या पुढाकार नि प्रेरणेतून गतवर्षीपासून दशावतारी नाटकांचा महोत्सव भरविण्यास प्रारंभ केला. यंदा तर त्यासोबत पिंगुळीच्या लोककलाकारांचा विविध लोककलांचा महोत्सव भरवित मोठा खजिनाच उघड केला. त्याचाच एक भाग म्हणून 'दशावतार : कला आणि अभ्यास' या याच महाविद्यालयाचे निवृत्त प्राध्यापक विजयकुमार फातर्पकर यांनी लिहिलेल्या पुस्तकाचे प्रकाशन करीत असतांनाच यक्षगान मराठी भाषेतून सादर करण्याच्या त्यांच्या नि 'यक्षसंजीव यक्षगान केंद्र, उडुपी'चे गुरू संजीव सुवर्णा यांच्या 'चक्रव्यूह' हे आख्यान यक्षगान शैलीतून मराठी भाषेत सादर करण्याच्या प्रयत्नांना महाविद्यालयाच्या प्रशासनाने प्रोत्साहित केले आहे. पाचशे वर्षापूर्वीची कन्नड कवी देवीदासाची काव्यरचना असलेले व गुरू संजीव सुवर्णा यांनी शब्दबध्द केलेले 'चक्रव्यूह' हे आख्यान संपूर्ण मराठी भाषेत अनुवादित केले आहे प्रा. फातर्पेकर यांनी. यक्षगान माध्यमातून सादर होणारे हे लोकनाट्य उद्या शनिवार दि.११ मे रोजी राजवाड्याच्या परिसरात सादर करतील कन्नड भाषिक कलाकार, तेदेखील संपूर्ण मराठी भाषेतून. इतिहासात या दिवसाची नोंद मराठी भाषेतून प्रथमच यक्षगान या दिवशी सादर केला गेला अशी होईल.
